اوائل المقالات في المذاهب و المختارات کتابي در مباحث کلامي
کتاب نيوز/ اوائل المقالات في المذاهب و المختارات کتابي در مباحث کلامي از محمدبن محمدبن نعمان معروف به شيخ مفيد (وفات: 413)، و متکلم نامور امامي مذهب
. مؤلف در ديباچه‌ي کتاب گفته است که آن را به پيشنهاد سيد شريف نقيب نگاشته است و اين سيد شريف يا يکي از شاگردان شيخ مفيد به نام حسين بن موسي بوده است يا يکي از دو پسر حسين بن موسي ( سيد مرتضي علم الهدي و سيدرضي ).
بنا به قرائني، احتمال آن که کتاب به تقاضاي سيد رضي نوشته شده باشد. قوي تر است، چون پس از پايان کتاب، افزوده‌اي با نام سيد رضي در آغاز آن ديده مي شود. اگر اين احتمال درست باشد، با توجه به آن که سيد رضي در 396 به سمت « نقابت طالبيان » منصوت و در 403، پس از وفات پدرش، نقابت علويين نيز به او واگذار شد که تا سال 406 - درگذشت سيد رضي – ادامه يافت، مي توان اظهار نظر کرد که اين کتاب در فاصله‌ي سال هاي 396 تا 406، يعني سال هاي پاياني عمر شيخ مفيد، نوشته شده است.
کتاب شامل گزارشي است از موارد اختلاف شيعه و معتزله در مباحث کلامي و نيز اختلافات عقايدي شاخه‌ي اماميه از شيعه و ساير فرقه هاي شيعي چون زيديه.
مؤلف، مواردي از اختلاف نظر خود با متکلمان امامي مذهب از خاندان نوبخت را نيز باز گفته و گاه به آراي برخي فرق، مانند خوارج نيز اشاره کرده است. از اين گذشته، موارد اتفاق نظر با صاحبان آرا از مذاهب ديگر را نيز ياد آوري کرده است.
اوائل المقالات مشتمل است بر 156 عنوان که با عبارت « القول في …» (« سخن درباره ي …») آغاز مي شود. اين عنوان ها در هشت مورد تکراري هستند. از سوي ديگر، برخي عنوان ها مشتمل بر دو يا سه مسئله اند که، با حذف مکررات و احتساب مسائل غير مستقل، جمعاً 176 مسئله در اين کتاب مطرح شده است
. مباحث اين کتاب را به پنج مقوله تقسيم کرده اند:
1) بيان مراد از دو واژه‌ي شيعه و معتزله از نظر لغت و اصطلاح و منشأ پيدايش مذهب اعتزال ؛
2)بيان تفاوت اصلي شاخه‌ي اماميه با ساير فرقه هاي شيعه ؛
3) بيان موارد اختلاف اماميه و معتزله ؛
4) گزارشي از اصول اعتقادي اماميه بر اساس مأثوراتي که از امامان اهل بيت بر جاي مانده است ؛
5) ذکر چندين مسئله عامه‌ي عقلي که اعتقادات با آن ها پيوند دارد و معمولاً در آثار متکلمان پيشين نيز مطرح شده است، مانند مباحث لذت و الم، مولّدات و منولّدات، اراده، صورت بندي اجسام از طبايع چهارگانه.
مؤلف مسائل مقوله چهارم را، به تبع مؤلفان ديگر، « الجليل من الکلام» و مسائل مقوله‌ي پنجم را « اللطيف من الکلام » خوانده است
. شيخ مفيد، در اين کتاب به موضوعات کلامي بسنده نکرده، بلکه شماري از مسائل فلسفي و اصولي و فقهي را نيز پيش کشيده است و از آن رو که اين مسائل مورد مناقشه و اختلاف مذاهب کلامي بوده و طبعاً پيروان مذهب اماميه نيز گريزي از اظهار رأي درباره‌ي آن ها نداشته اند، و از آن جا که هدف مؤلف فراهم آوردن کتابي بوده است که مرجع شناخت آراي اماميان در همه‌ي مناقشات و مباحثات رايج بين مذاهب گوناگون اسلامي باشد (ليکون اصلاً معتمداّ فيما يمتجن للا عتقاد)، پرداختن به اين مسائل ضرورت مي‌يافته است.
از اين قبيل است بحث درباره ي جزء لا يتجزّي، اصل امتناع خلأ، مراد از دارالسلام و دارالکفر و دارالايمان، موضوع قياس و اجتهاد، تاريخ گردآوري قرآن و مسائلي درباره‌ي خبر متواتر و آحادي. چنان که گفته شد، اوائل المقالات کتابي گزارشي بود و مؤلف به هيچ روي به استدلال روي نياورد؛ اما جايگاه و مقام بلند علمي مؤلف و احتواي کتاب بر بسياري از مسائل مورد بحث نزد مذاهب کلامي و اشاره به موافقان و مخالفان با آراي اماميه – که غالباً نظر کلي يک مذهب را آورده و گاه از برخي کسان نام برده است – و نيز اشاره به اختلاف رأي اماميان دربرخي مباحث موجب اقبال فراوان محققان و دانشمندان به اين کتاب شد؛ به ويژه از نظر مقايسه‌ي آراي شيعه با آراي معتزليان بغدادي و بصري حايز اهميت گرديد.
نسخه هاي فراواني از کتاب در طول عمر هزار ساله اش فراهم آمد که در کتاب خانه هاي ايران و جهان وجود دارد و چاپ آن نيز بارها همراه با حاشيه هاي برخي محققان صورت گرفته است. مارتين مکدرموت، درتأليف انديشه هاي کلامي شيخ مفيد، بيشترين استناد را به همين کتاب داشته است
. گفتني است که مفيد، پس از تأليف اوائل المقالات، به خواهش سيد رضي کتاب ديگري با همين روش در موضوع فقه نگاشت، با نام الإعلام فيما اتّفقت الاماميه عليه من الاحکام (آگاهانيدن از احکامي که اماميان درآن اتفاق نظر دارند ) و در آغاز آن گفته است که اين کتاب تکمله‌ي اوائل است. شيخ مفيد. دين. 351
