نگاهی به مفهوم و معنای لیبرالیسم

برای آزادی تعاریف بسیاری ذکر شده است و به گفته آیزابلا برلین حدود(200دویست) تعریف برای آن اشاره شده است. تعریف لیبرالیسم به خاطر تحولات گسترده و عمیق تاریخی و مکانی اش و به علت معانی و تفسیرهای مختلف و همچنین متفکران متعددش بسیار مشکل است و به تعبیری آن قدر تغییر ناپذیر است که کمتر تعبیر و تفسیر دقیقی به دقت سایر علوم می پذیرد.

وجه اشتراک بسیاری از تعاریف آن، عدم مانع بر سر راه انتخاب انسانها است.جان لاک معتقد است که آزادی انسان در آن است که جز قانون طبیعت، قدرتی بر او و فرمانروا نباشد. انگلس می گوید: آزادی، شناختن قوانین طبیعت و به کار بستن آن به نفع جامعه انسانی است.

هاروارد لاسکی می گوید: آزادی، نبودن مانع بر آن احوال و اوضاع و شرایط اجتماعی است که حدود آن در زندگی کنونی لازمه خوشبختی است.

افلاطون می گوید: آزادی عمل به متقضای عقل است.آیزایا برلین در تعریف آزادی می گوید: «من آزادی را عبارت از فقدان موانع در راه تحقق آرزوهایی انسان دانسته ام و در جای دیگر آزادی را به معنای عدم مداخله دیگران در کارهای فرد می داند.

دانشنامه سیاسی آزادی را چنین تعریف می کند. در وسیعترین معنای کلمه، آزادی حالتی است که در آن چیزی وابسته و محدود به چیزهای دیگر نباشد و بتواند در فضا جا به جا شود و در مورد انسان حالتی است که در آن اراده شخصی برای رسیدن به مقصود خویش به مانعی برخورد نکند.

هابز می گوید: انسان آزاد کسی است که چون بخواهد کارهایی را انجام دهد که در توان و استعداد او هست با مانعی روبرو نشود. او آزادی را نبودن مانع در سر راه جنبش می داند.

کارلایل فیلسوف انگلیسی می گوید:آزادی حقیقی انسان، در یافتن راه درست و گام زدن در آن راه است.

دکتر سروش می گوید: آزادی یعنی خانه پرداختن از غیر، یعنی هر چه غیرماست، دفع کنیم یا به عبارت دیگر آزادی یعنی وانهادن آدمی به خود آن چه غیر من است یا آن چه مانعی است برکمال و شکوفایی من، باید کنار زده شود.

آنچه در تعریف آزادی مطرح می شود با توجه به معنای لغوی آن که حریت معنا شده است و خلاف بندگی و رقیب و عبودیت و اسارت و اجبار معنا شده است کمی متناقض است.

اما آنچه به صورت کلی در معنای آزادی معنا می شود به هیچ وجه به عنوان لیبرالیسم امروزی را که به غلط با واژه آزادی همسان گرفته می شود را در بر ندارد.

آنچه اندیشمندان در معنای لیبرالیسم مطرح می کنند در دو حوزه اجتماعی و فلسفی مطرح است که مسامحتاً اینگونه می توان تعریفش کرد:لیبرالیسم در معنای وسیع آن تقریباً در تمامی عرصه ها و در تمامی گونه های آن، فلسفه افزایش آزادی فردی در جامعه تا حد مقدور و میسور است.

واژه لیبرالیسم در لغت به معنای آزادی گرفته شده است. به معنای «صناعات آزاد» و پس از آن به معنی آدم هرزه و ولنگار بوده که در آثار شکسپیر به همین معنا به کار رفته است. به سخن دیگر لیبرالیسم مجموعه روش ها و نگرش ها و سیاست ها و ایدئولوژی هایی هستند که عمده ترین هدفشان فراهم آوردن آزادی هر چه بیشتر برای فرد است. بنیاد و شالوده این مکتب مبتنی بر فرد گرایی است. لیبرالیسم مانع آزادی و رشد فرد و دشمن اصلی خود را در تمرکز قدرت می داند .

اصطلاح لیبرالیسم به عنوان نظریه ی سیاسی در قرن 19، بر حزبی سیاسی در اسپانیا اطلاق شد که از حکومت مبتنی بر قانون حمایت می کرده در فرانسه این اصطلاح در ارتباط با شعارهای انقلاب فرانسه مطرح گردید و همزمان واکنشی در مقابل انحصار کلیسا و دستگاه های سلطنتی بود.

لیبرالیسم خاستگاه و مسیر مشخصی در غرب دارد که با رنسانس اقتصادی و اصلاح گری مذهبی شروع شده و همگام با تمدن جدید غرب تا دوران پست مدرن اخیر هم استمرار پیدا کرده است. با این حال برخی آن را نقطه شروع تمدن مدرن و برخی دیگر از محصولات و مکاتب ایجاد شده توسط آن می دانند؛ کما اینکه فاشیسم و استالینیسم هم برخی از محصولات دیگر آن به حساب می آید.

از نظر تاریخی رشد این تفکر از تحولات و تغییرات قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی ناشی می شود که به خاطر تغییرات ذکر شده طبقه ای از سرمایه داران جدید به وجود آمد که با پیشرفت ابزار تولید، افزایش سرمایه و تجارت، آزادی اقتصادی را در مقابل سلطه اشراف، پادشاهان و کلیسا به عنوان یک هدف اساسی انتخاب کرد.

این سرمایه داران که به بورژواها معروف شده بودند علاوه بر معرفی ثروت طلبی به عنوان انگیزه اساسی فعالیت بشر، آن را مایه خیر و برکت جامعه هم می دانستند. اقتصاد بورژوازی و تجارت جدید با نهضت اصلاح دینی در تغییر نظامهای فئودالی و سلطه کلیسا هم هدف بود. یکی به دنبال فرو پاشی سلطه ی فئودالیسم و ایجاد جامعه ای با بازاری آزاد به جای آن بود و دیگری به اصلاح آموزه های کلیسا و حذف مرجعیت و حجیت تعلیماتش می اندیشید تا با قرائتی مدرن و دنیوی از آن، زمینه رشد نظام آزاد اقتصادی و سود گرایانه را ایجاد کند.

لیبرال ها خواستار تضمین قلمرو اساسی برای آزادی شخصی، شامل آزادی وجدان، سخن، انجمن و اشتغال هستند و تأکید می کنند که دولت نباید جز برای حمایت از دیگران در این امر مداخله کند، بنابراین لیبرال به حکومت، حزب و سیاستی گفته می شود که در برابر اقتدارگرایی است.

لیبرالیسم برمبنای آزادی، مدعی حمایت از افراد در برابر استبداد و اقتدار هایی است که آنها را از عمل کردن بر اساس خواسته هایشان باز می دارند،

تأکید بر آزادی افراد و در بعد اعتقادات و رابطه ی فرد با خداوند هم تأثیر ویژه ای می گذارد، به گونه ای که به او حق انتخاب مذهب و دین، یا نفی آن را هم می دهد،

رابطه ی افراد و ادیان هم باید بر اساس تساهل وتسامح و پلورالیسم و شناسایی و مجاز شمردن عقاید و رفتار دیگران برای تکمیل آزادی باشد.

مفاهیم تساهل و تسامح پلورالیسم در اروپا در آغاز با توجه به اختلافات مذهبی وتقابل کلیسا با مخالفان خود و جنگهای مذهبی درباره ی دین و اعتقادات مذهبی به کار رفت پس از آن به امور اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و معرف شناسی تعمیم یافت. و هیچ حد و مرزی، عقاید افراطی را حتی عقاید باطل و گمراه کننده ی آنها را نباید محدود کرد.

————-——————

-آیزابلا برلین، دو مفهوم آزادی در فلسفه سیاسی، مترجم مرتضی اسعدی، تهران، انتشارات الهدی، 1371،صص282-281.
-عبدالله نصری، گفتمان مدرنیته،تهران،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1383،ج2،ص29
-داریوش آشوری،دانشنامه سیاسی،تهران،سرودی،1366،ص30
-یوسف سلیمان زاده، آزادی در اسلام، سنندج، تافگه، 1387،ص23-21
-علی اکبر،دهخدا،لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1377، ج1،ص117
-محمد سعید حنایی کاشانی، مدینه احرار، مجله کیان، شماره 48، سال نهم، مرداد و شهریور1378،ص22؛ محمد توحید فام، چرخش های لیبرالیسم، تهران، روزنه، 1378، ص13
-عبدالرسول بیات و دیگران، فرهنگ واژه ها، تهران، موسسه اندیشه و فرهنگ دینی،1380،ص550
-رابرت رزول پالمر، تاریخ جهان نو، ج2،مترجم ابوالقاسم طاهری،تهران، امیرکبیر،1363،ص15
-حسن، رحیم پورازغدی، اسلام و مدرنیته، فصلنامه کتاب نقد، شماره 23، تابستان 81، ص195
-راینهاردکونل، لیبرالیسم،منوچهری فکری ارشاد، تهران، توس،1357،ص44
-جهاندار امیری،روشنفکری دینی، لیبرال با دین مدار،تهران،مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1389،ص23
-محمد سعیدحنایی کاشانی،ص23،کتاب جهاندار امیری،ص24
-ولی ا.. عباسی، اندیشه دینی و قرائت پذیری،کتاب نقد، شماره 23،1381